Cykl życia włosa

Włosy ludzkie, w przeciwieństwie do włosów niektórych ssaków, rosną w sposób cykliczny. Oznacza to, wymiana włosów następuje płynnie, a nie jednorazowo, jak ma to miejsce w przypadku linienia u zwierząt. Dzięki temu, że włosy na różnych częściach ciała mają różne długości cyklu życia włosa, ludzkie ciało porastają włosy w każdym momencie życia. Cebulki włosowe formują się w organizmie człowieka już w 22 tygodniu życia płodowego, a w 8 miesiącu następuje determinacja typu włosów. Oznacza to, że gęstość włosów, czyli liczba mieszków włosowych, jest uwarunkowana genetycznie i nie da się jej zwiększyć. Włosy na głowie rosną z prędkością ok. 1 cm na miesiąc, jednak indywidualne tempo wzrostu włosów zależy od wielu czynników, w tym od hormonów, płci, pory roku, wieku, posiadanych chorób, odżywiania i od genów. Z fazami wzrostu włosa związane jest łysienie anagenowe, telogenowe, plackowate i androgenowe, łysienie związane z wiekiem oraz inne choroby dermatologiczne i nie tylko. Wiedza dotycząca cyklu życia włosa jest więc przydatna w kontekście nadmiernego wypadania włosów i lepszego zrozumienia, jakie czynniki warunkują owłosienie ludzkiego ciała.

Fazy życia włosa

Proces wzrostu włosa składa się z 3 etapów: anagenu (fazy wzrostu), katagenu (fazy przejściowej), oraz telogenu (fazy spoczynku). Niektóre źródła uwzględniają także czwartą fazę – egzogen, podczas której obumarły włos wypada z mieszka włosowego. W każdej z faz mieszek włosowy podlega na tyle wyraźnym zmianom, że w obrazie mikroskopowym widoczna jest aktualna faza wzrostu włosa, co przydatne jest np. w diagnozowaniu łysienia. Każdy mieszek włosowy na ciele człowieka jest genetycznie zaprogramowany do produkcji określonej liczby włosów – np. w przypadku skóry głowy jeden mieszek włosowy wytarza 20-30 nowych włosów w ciągu ok. 75 lat.

Anagen – faza wzrostu

Jest to najdłuższy etap w życiu włosa. W zależności od miejsca na ciele długość tej fazy różni się. Standardowo około 80-90% wszystkich włosów głowy znajduje się w fazie anagenu i pozostaje w niej od 2 do 6 lat. Dla porównania tylko 10% wszystkich włosów brwi znajduje się w fazie wzrostu przez zaledwie 1-2 miesiące. Z tego względu możliwe jest zapuszczenie długich włosów na głowie, podczas gdy włoski na brwiach rosną tylko do określonej długości, a następnie przechodzą do kolejnych faz cyklu życia włosa i wypadają. Od sprawności macierzy na tym etapie zależy jakość wyrastającego włosa, w tym jego grubość i struktura.

W pierwszym etapie anagenu w mieszku włosowym zachodzą liczne podziały komórkowe umożliwiające wzrost włosa, a proces ten nazywany jest anagenem I. W tym etapie wytwarzana jest także melanina, czyli barwnik warunkujący kolor włosa. W anagenie II komórki przemieszczają się w dół i zaczynają formować opuszkę włosa. Opuszka zostaje uformowana, a w jej wnętrzu tworzy się macierz włosa – jest to anagen III. W kolejnym etapie, anagenie IV, tworzy się łodyga włosa, a w anagenie V włos dochodzi do warstwy naskórka. W anagenie VI łodyga włosa wreszcie rośnie ponad naskórkiem. Włos anagenowy oglądany pod mikroskopem ma pochewkę zewnętrzną i wewnętrzną, ciemniej zabarwioną strefę keratogenną i część opuszki.

Katagen – faza przejściowa

W tej fazie włos przestaje rosnąć, a podziały komórkowe zatrzymują się. Włos traci przyczepność w skórze, ponieważ opuszka włosa zanika. Część brodawki włosa ulega rozpadowi, a część tworzy zrogowaciałą kolbę włosa telogenowego. Następnie brodawka przesuwa się ku górze i wytwarza wtórny zawiązek włosa, z którego powstanie opuszka kolejnego włosa. Jest to etap stosunkowo krótki, bo dla włosów na głowie trwa od 1 do 2 tygodni. Włosy katagenowe stanowią jedynie 0,5–1% wszystkich włosów na głowie i w obrazie mikroskopowym przypominają włosy anagenowe lub telogenowe.

Telogen – faza spoczynku

W tym etapie włos jest już przy powierzchni skóry. Jego korzeń jest całkowicie zrogowaciały i pozbawiony barwnika. Włos początkowo utrzymuje się w mieszku włosowym – jest tam zakotwiczony za pośrednictwem kolby telogenowej, która wytworzyła się w poprzednim etapie. Przytwierdzenie włosa może być na tyle mocne, że włos wypadnie dopiero wtedy, gdy zostanie „wypchnięty” przez włos anagenowy. Etap, w którym włos całkowicie opuszcza mieszek włosowy i wypada, nazywany jest egzogenem. Po fazie telogenu cykl wzrostu włosa rozpoczyna się na nowo. Telogen trwa od 6 tygodni (włosy na wąsach u mężczyzn) do 4 miesięcy (włosy na głowie). W tej fazie znajduje się ok. 13% włosów na głowie. Dla porównania, 80% włosów na rękach i nogach jest w fazie telogenu i aż 90% włosów brwi. Biorąc pod uwagę fakt, że na skórze głowy znajduje się ok. 100 000 mieszków włosowych, dziennie ok. 100-200 włosów może wejść w fazę telogenu i wypaść, co jest procesem całkowicie naturalnym.

Cykl życia włosa, a wypadanie włosów i łysienie

Jak już omówiono, w prawidłowych warunkach każdy cykl życia włosa kończy się fazą spoczynku i wypadnięciem. Utrata ok. 100-200 włosów z głowy dziennie jest więc całkowicie normalna. Jednak niektóre czynniki zaburzają cykl życia włosa, co sprawia, że wypadają one szybciej i w zwiększonej ilości. Taki stan nazywany jest łysieniem. Z zaburzeniami w cyklu wzrostu włosa związane są następujące jednostki chorobowe:

Łysienie anagenowe objawia się nagłą, częściową lub całkowitą utratą włosów anagenowych, które stanowią nawet 90% wszystkich włosów na głowie. Wywołane jest czynnikiem, który upośledza zdolności metaboliczne i mitotyczne mieszków włosowych w fazie anagenu, co prowadzi do ich wypadnięcia. Do najczęstszych czynników sprawczych zalicza się schorzenia endokrynologiczne, chemioterapię, radioterapię, niektóre leki oraz choroby układowe (np. toczeń rumieniowaty) oraz zatrucia, np. zatrucia metalami ciężkimi. Łysienie anagenowe ma zazwyczaj charakter odwracalny i włosy odrastają po 2-3 miesiącach od wyeliminowania czynnika sprawczego.
Syndrom luźnych włosów anagenowych – w tej jednostce chorobowej włosy anagenowe wypadają, ponieważ są słabo osadzone w mieszkach włosowych. Syndrom luźnych włosów anagenowych uwarunkowany jest genetycznie, a jego przyczyny nie są znane. Najczęściej występuje u jasnowłosych dziewczynek przed ukończeniem 5 roku życia i zazwyczaj, choć nie zawsze, ustępuje samoistnie.
Łysienie telogenowe – faza wzrostu włosa, która powinna trwać 3-6 lat, ulega skróceniu i włos przedwcześnie wchodzi w kolejne fazy cyklu, a następnie wypada. Ten typ łysienia dotyczy szczególnie kobiet i wywołany jest przede wszystkim przyczynami fizjologicznymi, np. ciążą, wysoką gorączką, pewnymi chorobami, w tym endokrynologicznymi i COVID-19, stresem, niektórymi lekami oraz nieprawidłową dietą. Włosy zaczynają wypadać po 2-5 miesiącach od wystąpienia czynnika sprawczego, jednak po jego ustąpieniu, odrastają.
Łysienie androgenowe może dotyczyć zarówno kobiet (przerzedzenie włosów dotyka zazwyczaj czubka głowy), jak i mężczyzn (utrata włosów jest zauważalna na skroniach i na szczycie głowy). Ten typ łysienie zazwyczaj zaczyna się w wieku powyżej 50 lat, choć może wystąpić wcześniej. Łysienie androgenowe wywołane jest przez czynniki genetyczne i nadwrażliwość mieszków włosowych na dihydrotestosteron (DHT). W konsekwencji, negatywne działanie DHT prowadzi do miniaturyzacji mieszków włosowych i skrócenia fazy anagenu. Skutkiem jest nadmierna, choć najczęściej odwracalna, utrata włosów.
Łysienie plackowate może dotyczyć zarówno kobiet, jak i mężczyzn, bez względu na wiek, choć najczęściej występuje przed 30 rokiem życia. W łysieniu plackowatym limfocyty błędnie rozpoznają komórki aparatu włosowego w fazie anagenu jako szkodliwe i je atakują, co prowadzi do wypadania włosów anagenowych. Przyczyny choroby nie są do końca poznane, choć wiadomo, że w jego patogenezie istotną rolę odgrywają czynniki genetyczne i autoimmunologiczne, silny i przewlekły stres, infekcje bakteryjne i wirusowe oraz alergie i zmiany hormonalne. Łysienie plackowate charakteryzuje się powstawaniem okrągłych lub owalnych ognisk wyłysienia na owłosionej skórze głowy, a czasem także na ciele.

Czynniki mające wpływ na długość anagenu i tempo wzrostu włosa

Jak opisano powyżej, pewne czynniki mogą wpłynąć negatywnie na cykl życia włosa i prowadzić do jego przedwczesnego wypadnięcia. Z drugiej strony istnieją także czynniki, które wspomagają wzrost włosów. Na długość fazy anagenu i tempo wzrostu włosów wpływ mają:

Hormony, szczególnie androgeny. Hormony te odpowiadają za pojawienie się włosów ostatecznych w okolicy łonowej oraz pachowej w okresie dojrzewania. W uproszczeniu androgeny hamują wzrost włosów na głowie, natomiast pobudzają go na innych częściach ciała. Dla porównania, estrogeny, występujące w zwiększonej ilości w czasie ciąży, znacząco wydłużają fazę wzrostu włosów – anagenu.
Czynniki genetyczne – niektóre choroby genetyczne prowadzą do nieprawidłowości w cyklu życia włosów, choć uwarunkowania genetyczne mają wpływ także na gęstość włosów (czyli liczbę mieszków włosowych w skórze głowy), ich grubość i predyspozycje do łysienia (jak ma to miejsce w łysieniu androgenowym czy plackowatym, gdzie faza anagenu ulega skróceniu).
Wiek – łysienie fizjologiczne występuje naturalnie u noworodków, po ciąży i częściowo w okresie dojrzewania, a także u kobiet w okresie menopauzy oraz u mężczyzn powyżej 60. roku życia. Łysienie spowodowane starszym wiekiem, choć naturalne, nie jest odwracalne. Brodawki włosów spłaszczają się, a mieszki włosowe zanikają. W konsekwencji włosy stają się cieńsze, faza anagenu skraca się i włosy wypadają. Łysienie spowodowane wiekiem dotyczy wszystkich, choć w zależności od innych czynników, może przebiegać łagodniej lub ostrzej.
Płeć – włosy rosną z szybkością 0,37–0,44 mm na dobę i tempo ich wzrostu jest nieznacznie szybsze u mężczyzn. Jednak to także mężczyźni są bardziej narażeni na łysienie androgenowe, natomiast kobiety – na łysienie telogenowe.
Rasa – od rasy częściowo uzależnione jest tempo wzrostu włosów, ich gęstość, predyspozycje do łysienia, a także długość trwania fazy anagenu. Dla przykładu średni czas trwania anagenu u Azjatów to nawet 7-8 lat, podczas gdy u rasy kaukaskiej – 2-6 lat.
Stan zdrowia, w tym stres i choroby. W tej kategorii należy uwzględnić wszelkie choroby i zaburzenia (w tym te dotyczące skóry głowy), zarówno genetyczne, jak i nabyte, a także wszystkie czynniki wpływające na pogorszenie stanu zdrowia, np. zatrucia. Te czynniki mogą przyczynić się do spowolnienia wzrostu włosów i ich nadmiernego wypadania.
Leki – niektóre leki mogą prowadzić do łysienia anagenowego lub telogenowego. Do tej grupy zalicza się przede wszystkim chemioterapeutyki, retinoidy, leki o działaniu immunosupresyjnym, przeciwzakrzepowym, beta-blokery czy środki obniżające poziom lipidów oraz wiele innych.
Nieodpowiednie odżywianie, w tym niedożywienie, deficyt kaloryczny wywołany restrykcyjną dietą oraz niedobory witamin, mikro i makroelementów i białka. Cebulki włosowe potrzebują odpowiedniego odżywienia, aby wyprodukować i utrzymać zdrowy włos. Substancje potrzebne do wzrostu włosów są dostarczane przez system krwionośnych naczyń włosowatych. Jednak w związku z tym, że włosy nie pełnią dla ludzkiego organizmu priorytetowych funkcji, są odżywiane „na końcu”, dlatego, gdy substancji odżywczych jest zbyt mało, nie dotrą do mieszka włosowego, co w konsekwencji spowoduje skrócenie fazy anagenu i przedwczesne wypadanie włosów.

Odpowiednia pielęgnacja, a fazy cyklu wzrostu włosa

Każdy włos składa się z żywego korzenia i martwej łodygi. Włosy są więc tworem martwym, który nie jest w stanie się zregenerować. Pewne zabiegi pielęgnacyjne mogą wpłynąć na wygląd włosów pozytywnie, natomiast inne – szczególnie agresywne zabiegi fryzjerskie – negatywnie. Jednakże, mówiąc o kondycji włosów, należy rozróżniać włosy i mieszki włosowe. Łodygi włosów mogą zyskać blask i gładkość dzięki odpowiedniej pielęgnacji, np. poprzez stosowanie dobrze dobranych odżywek i masek, jednak mogą także ulec częściowemu zniszczeniu, stać się kruche, matowe i spuszone wskutek zabiegów chemicznych (farbowanie, rozjaśnianie, trwała ondulacja), niedelikatnego mycia, agresywnego czesania, a także przez stylizację z użyciem ciepła. Niemniej jednak, zabiegi te nie mają wpływu na fazy cyklu wzrostu włosa. Mogą sprawiać, że włosy się łamią i urywają, nie jest to jednak łysienie, ponieważ czynnik sprawczy dotyczy martwej łodygi, a nie żywego mieszka włosowego. Z tych względów osoby, które np. często rozjaśniają włosy, mają wrażenie, że ich włosy nie rosną i nadmiernie wypadają. Nie jest to jednak spowodowane tym, że rozjaśnianie zaburza fazę wzrostu włosa, lecz tym, że środek chemiczny niszczy łodygę włosa, prowadząc do rozdwojenia końcówek i ścieńczenia włosa, a to skutkuje ułamaniem łodygi. W konsekwencji włosy skracają się i optycznie przerzedzają.

Ze względu na to, że włos jest tworem martwym, rozdwojonych końcówek nie da się scalić. Nie ma kosmetyku ani zabiegu, który byłby w stanie to zrobić. Włosy w złej kondycji można jedynie wizualnie wygładzić i nabłyszczyć, ściąć zniszczenia i poczekać na odrost nowych, zdrowych włosów. Proces wzrostu włosów można wspomóc, odżywiając cebulki włosów od zewnątrz (np. poprzez stosowanie wcierek na porost włosów i masaż) i przede wszystkim od wewnątrz – stosując bogatą dietę i zabiegi, które są w stanie odżywić mieszek włosowy. Do takich zabiegów należą przede wszystkim mezoterapia igłowa, mezoterapia mikroigłowa Dermapen 4.0 czy zabiegi z użyciem osocza bogatopłytkowego Arthrex ACP. Odpowiednia pielęgnacja, odżywianie i dedykowane zabiegi pomogą mieszkowi włosowemu wyprodukować zdrowy, mocny włos, przedłużą fazę anagenu i sprawią, że nadmierne wypadanie włosów i łysienie zostanie zahamowane.