Budowa skóry głowy i włosów

Skóra głowy – cechy charakterystyczne

Budowa skóry głowy nie różni się znacząco od budowy skóry na innych obszarach ludzkiego ciała. Jedną z różnic jest to, że występuje na niej większa liczba włosów, bo aż 200-300 na 1 cm², podczas gdy na przykład na ramieniu jest to tylko 10-15 na 1 cm². Jest to bezpośrednio związane także z tym, że na skórze głowy znajduje się więcej gruczołów łojowych. Na każdym centymetrze kwadratowym owłosionej skóry głowy żyje ponad milion drobnoustrojów, w tym bakterie Gram-dodatnie, głównie z rodzaju Staphylococcus sp. (gronkowce), bakterie z rodzaju Propionibacterium sp., drożdżaki z rodzaju Malassezia sp. oraz roztocza z rodzaju Demodex sp. Pełnią one kluczową rolę w ochronie skóry przed negatywnymi czynnikami zewnętrznymi, jednak wahania ich ilości mogą doprowadzić do chorób skóry głowy.

Skóra głowy – budowa

Skóra głowy składa się z 3 warstw:

Naskórek – to najbardziej zewnętrzna warstwa skóry, stanowiąca pierwszą barierę między czynnikami zewnętrznymi a organizmem. Jest on nieunaczyniony, więc jego odżywianie odbywa się za pomocą sieci naczyń pochodzących z warstwy brodawkowatej skóry właściwej. Komórki naskórka ulegają stałej odnowie – dzielą się i różnicują, następnie przemieszczają do wyższych warstw, zastępując starsze komórki po to, aby na końcu ulec złuszczeniu. Całkowity czas odnowy naskórka wynosi 26–28 dni. Naskórek składa się z czterech warstw – zaczynając od umiejscowionej najgłębiej, są to:
- Warstwa podstawna (inaczej rozrodcza lub twórcza) zbudowana jest z walcowatych komórek ściśle ułożonych na błonie podstawnej, która oddziela naskórek od skóry właściwej. To w tej warstwie zachodzą podziały komórkowe, czyli tworzenie nowych komórek skóry. W warstwie podstawnej znajdują się melanocyty (wytwarzające barwnik – melaninę), komórki Langerhansa (zapewniające ochronę immunologiczną) oraz komórki Merkla o właściwościach czuciowych i neurogennych.
- Warstwa kolczysta jest najgrubszą warstwą naskórka i składa się z wielu rzędów wielobocznych komórek z dużymi okrągłymi jądrami. W tej warstwie także zachodzą podziały komórkowe, wraz z warstwą podstawną tworzy więc naskórek żywy zawierający około 70-80% wody, który odpowiada za utrzymanie odpowiedniego nawilżenia i elastyczności skóry. W miarę starzenia się liczba komórek tej warstwy ulega zmniejszeniu, co przekłada się na widoczne starzenie się skóry.
- Warstwa ziarnista – składa się z kilku rzędów wrzecionowatych komórek, wypełnionych ziarnami keratonialiny – prekursora keratyny. To w tej warstwie rozpoczyna proces keratynizacji, czyli rogowacenia. Komórki stopniowo tracą jądra, spłaszczają się i wędrują w górę do warstwy rogowej. Zaburzenia w rogowaceniu komórek są jednym z kluczowych czynników w przebiegu wielu dermatoz, w tym łuszczycy i łojotokowego zapalenia skóry.
- Warstwa rogowa – tworzą ją warstwa rogowa właściwa oraz warstwa rozłączona, ulegająca złuszczeniu. Warstwa rogowa składa się z martwych, zrogowaciałych komórek bez jąder – korneocytów, które zbudowane są wyłącznie z keratyny. Warstwa rogowa zawiera białka keratynowe, które wiążą wodę i nadają skórze elastyczność i nawilżenie. Płaszcz lipidowy na powierzchni warstwy rogowej odpowiedzialny jest za regulację procesów wchłaniania i przenikania do skóry substancji rozpuszczalnych w tłuszczach i wodzie.

Rysunek 1. Budowa naskórka

Skóra właściwa – znajduje się bezpośrednio pod naskórkiem i zbudowana jest z tkanki łącznej. W skórze właściwej zlokalizowane są naczynia krwionośne, zakończenia nerwowe i przydatki skóry, czyli mieszki włosowe i macierze paznokci. Dzieli się na dwie warstwy:
- Warstwa siateczkowa – stanowi około 80% grubości skóry. Zbudowana jest z włókien kolagenowych (składających się z kolagenu typu I i III), retikulinowych (składających się z kolagenu typu III) i elastynowych, zbudowanych z elastyny. To także tu występują fibroblasty, które wytwarzają kolagen, elastynę, mastocyty – komórki tuczne (biorące udział w reakcjach alergicznych) oraz limfocyty.
- Warstwa brodawkowa – zawiera liczne naczynia krwionośne (splot podbrodawkowy), włókna nerwowe, przewody gruczołów potowych oraz mieszki włosowe. To właśnie ta warstwa odpowiada za odżywienie naskórka, transportując do niego substancje odżywcze za pomocą sieci naczyń krwionośnych.
Tkanka podskórna – znajdują się w niej komórki tłuszczowe – adipocyty, naczynia krwionośne, włókna nerwowe, kolagen i żel proteoglikanowy. To także tutaj występują gruczoły potowe i łojowe oraz opuszki mieszków włosowych. Tkanka podskórna chroni narządy wewnętrzne i dzięki niej skóra może się przesuwać. Tłuszcz występujący w tkance podskórnej przechowuje rezerwowe składniki odżywcze i pełni rolę izolacyjną.

Włosy – cechy charakterystyczne

Pomijając wewnętrzne strony dłoni, podeszwy stóp, żołądź, wewnętrzny listek napletka, wewnętrzną stronę warg sromowych dużych, zgięcia łokci i kolan oraz usta, całe ciało człowieka pokryte jest włosami. Możemy je podzielić na włosy skóry owłosionej głowy, włosy narządów zmysłowych (brwi, rzęsy, włosy przedsionka nosa i ucha zewnętrznego), włosy pokrywające zewnętrzne narządy płciowe i pachy oraz włosy meszkowe występujące na pozostałej powierzchni skóry. Na całym ciele człowieka znajduje się ok. 5 milionów mieszków włosowych i liczba ta jest niezmienna przez całe życie. Na skórze głowy występuje 100-150 tysięcy mieszków włosowych. Włosy na głowie pełnią funkcję diagnostyczną, sensoryczną, termoregulacyjną, amortyzującą, ochronną (przed urazami mechanicznymi, otarciami, insektami i promieniowaniem UV), estetyczną, społeczną i kulturową.

Włosy na głowie rosną z prędkością ok. 1 cm na miesiąc, jednak indywidualne tempo wzrostu włosów zależy od wielu czynników, w tym pory roku, wieku, posiadanych chorób, odżywiania i od genów. Z owłosionej skóry głowy wypada codziennie ok. 50-100 włosów, co jest zjawiskiem zupełnie naturalnym. Z wiekiem włosy stają się coraz rzadsze i produkują mniej melaniny, co prowadzi do siwienia.

Mieszek włosowy – budowa

Rysunek 2. Budowa mieszka włosowego i włosa

Włosy wyrastają z woreczkowatych, sięgających aż do skóry właściwej, zagłębień w skórze, zwanych mieszkami włosowymi. Ujście mieszka włosowego jest widoczne na skórze, jako por. W mieszku włosowym znajduje się cebulka (opuszka) włosa. Ścianka mieszka włosowego składa się z wewnętrznej i zewnętrznej osłonki oraz błony szklistej. Mieszki włosowe na głowie nie są rozmieszczone pojedynczo, lecz w zespołach mieszkowych. Z jednego zespołu mieszkowego mogą wyrastać nawet 4 włosy.
- Mieszek włosowy jest połączony ze skórą właściwą mięśniem przywłosowym. Mięsień ten wspiera osadzenie włosa w skórze i wzmacnia jego przyczepność. Powoduje także „pionizację” włosa, czyli zjawisko znane jako „gęsia skórka”.
- Do mieszka włosowego uchodzą przewody gruczołu łojowego, który odpowiada za natłuszczenie i ochronę skóry głowy i włosów.
Mieszek włosowy składa się z części nabłonkowej, zwanej macierzą, i części łącznotkankowej, którą stanowi brodawka włosa.
- Brodawka włosa wyposażona jest w nerwy i naczynia krwionośne, które dotleniają i odżywiają komórki macierzy. Brodawka jest kluczowa w formowaniu włosów, a jej zniszczenie powoduje trwałe obumarcie mieszka włosowego, co w konsekwencji uniemożliwia wzrost włosa.
- Macierz włosa składa się z komórek nabłonka oraz z melanocytów, które produkują barwnik, nadający włosom kolor. Z komórek macierzy powstają przyszłe komórki tworzące włos, czyli keratynocyty.

Włosy – budowa

Włosy są giętkimi, zrogowaciałymi wytworami naskórka. Składają się z korzenia, znajdującego się w skórze i łodygi włosa, czyli części, która wyrasta ponad powierzchnię skóry. Włos powstaje w cebulce włosa, jest jednak tworem martwym – nie zachodzą w nim żadne procesy biologiczne. Łodyga włosa powstaje w wyniku rogowacenia komórek macierzy włosa. Składa się z trzech warstw:

Rdzeń włosa – jest najbardziej wewnętrzną warstwą włosa i nie występuje we włosach bardzo cienkich.
Kora włosa – stanowi ok. 80% masy włosa i jest zbudowana z wydłużonych, zrogowaciałych komórek oraz włókien nabłonkowych, dzięki którym włos jest sprężysty i odporny na pociąganie. W korze włosa znajdują się także ziarenka barwnika, nadające włosom kolor.
Osłonka włosa – jest to najbardziej zewnętrzna warstwa włosa, która stanowi ok. 13 % jego masy. Tworzą ją bezbarwne i przezroczyste łuski, które chronią wnętrze włosa przed uszkodzeniami mechanicznymi i promieniowaniem UV. Z tego względu osłonka włosa jest najbardziej narażona na zniszczenia.

Rysunek 3. Budowa łodygi włosa

W skład chemiczny zdrowych włosów wchodzą:

Proteiny (ok. 80 %) − proteiny występują we włosach w formie keratyny, która jest wytrzymałym i elastycznym białkiem. Najważniejszym aminokwasem, wchodzącym w skład keratyny włosa, jest cysteina. Dzięki niej możliwe jest tworzenie mostków dwusiarczkowych, które decydują o kształcie włosa, czyli o tym czy włos jest prosty, falowany, czy kręcony. Keratyna występuje we włosach w dwóch postaciach:
- Keratyna włóknista – znajduje się w korze włosa.
- Keratyna amorficzna – stanowi międzykomórkowy, wiążący materiał wypełniający szczeliny w trzonie włosa oraz jego łuskach.
Woda (ok. 10–15%)
Pigmenty, minerały, lipidy (stanowią razem ok. 5–10 %). Pigment obecny we włosach to melanina, która wytwarzana jest w macierzy włosa przez melanocyty. We włosach występują jednocześnie dwa rodzaje melaniny:
- Eumelanina – jest to brązowo-czarny pigment, który odpowiada za poziom kolorystyczny włosów. Najwięcej eumelaniny zawierają włosy ciemne, brązowe i czarne.
- Feomelanina to żółto-pomarańczowo-czerwony pigment, który nadaje włosom odcień. Włosy blond i rude zawdzięczają swój kolor przewagą feomelaniny nad eumelaniną.

Kolor włosów nie zależy od ilości barwników, lecz od proporcji między eumelaniną i feomelaniną. Z czasem we włosach maleje ilość obu rodzajów melaniny i stają się one bezbarwne, jednak wydają się białe bądź jasnożółte. Kolor włosów i czas siwienia zależne są od genów i hormonów.