Choroby dermatologiczne, które ulegają zaostrzeniu przez czynniki psychiczne

Wpływ czynników psychicznych na zaostrzenia chorób dermatologicznych jest niepodważalny. Według modelu NICE (neuro-immuno-cutaneous-endocrine model), istnieje duża zależność między układem neurologicznym, immunologiczny, hormonami i skórą. Wynika to z faktu, że skóra jest narządem docelowym dla hormonów stresu i modulatorów układu immunologicznego, a układ nerwowy reguluje układy czuciowe skóry oraz jej homeostazę. Obserwując sieć tych zależności, nie dziwi więc, że czynniki emocjonalne, szczególnie stres, mogą prowadzić do nasilenia objawów już istniejących dermatoz.

Warto nadmienić, że wiele chorób skóry może negatywnie oddziaływać na psychikę osób je posiadających. W efekcie obserwujemy zjawisko błędnego koła – czynniki psychiczne zaostrzają objawy dermatozy, co stresuje chorego i prowadzi do jeszcze większego pogorszenia stanu skóry, a nawet rozwinięcia zaburzeń psychicznych. Badania mówią, że psychologiczne skutki wybranych chorób dermatologicznych mogą być poważniejsze niż ich wpływ na zdrowie skóry. Nasilenie konsekwencji psychospołecznych zależne jest przede wszystkim od wielkości zmian skórnych, ich umiejscowienia (np. gdy zmiany lokalizują się na widocznych częściach ciała, takich jak dłonie czy twarz) oraz czasu utrzymywania się zmian na skórze. Nie należy więc bagatelizować wpływu psychiki na wyzwalanie zmian skórnych, ponieważ wiedza w tym zakresie, zarówno dermatologa, jak i Pacjenta, pozwala na skuteczniejsze leczenie choroby dermatologicznej.

Do schorzeń dermatologicznych modyfikowanych przez czynniki psychologiczne, inaczej zwane psychofizjologicznymi, zaliczamy wiele jednostek chorobowych. Poniżej opisujemy te, które najczęściej dotyczą skóry głowy – łysienie plackowate, łuszczycę i atopowe zapalenie skóry.

Łysienie plackowate

Charakterystyka choroby

Łysienie plackowate (alopecia areata – AA) to choroba dotycząca ok. 0,2% populacji, charakteryzująca się niebliznowaciejącą utratą włosów. Schorzenie może dotyczyć także włosów brwi, rzęs, brody i włosów łonowych. Łysienie plackowate może wystąpić u każdego bez względu na wiek i płeć, jednak w 60% przypadków rozpoczyna się przed 20. rokiem życia. W tym typie łysienia na skórze owłosionej obserwuje się okrągłe lub owalne ogniska wyłysienia, dobrze odgraniczone od włosów, o średnicy od kilku do kilkunastu centymetrów. Skóra w zajętym chorobowo miejscu pozostaje zdrowa i nie rozwija się na niej stan zapalny. Za najbardziej prawdopodobne przyczyny choroby uznaje się podłoże genetyczne, czynniki autoimmunologiczne (układ odpornościowy atakuje mieszki włosowe własnego organizmu), a także silny i przewlekły stres.

Wpływ choroby na zdrowie psychiczne

Badania dowodzą, że chorzy na łysienie plackowate są bardziej narażeni na negatywne emocje, takie jak gniew, strach czy niepokój i charakteryzują się niską samooceną. Obniżenie jakości życia osób z tym schorzeniem jest również dobrze zbadane. Chorzy na łysienie plackowate doświadczają problemów związanych ze sferą emocjonalną, funkcjonowaniem w społeczeństwie oraz zdrowiem ogólnym. Pacjenci z długotrwałym i rozległym łysieniem plackowatym mogą rozwinąć poważne zaburzenia psychiczne spowodowane między innymi brakiem akceptacji swojego wyglądu, a także poczuciem wyobcowania. Do tych zaburzeń zaliczamy depresję, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne oraz zaburzenia lękowe, fobię społeczną, zespół stresu pourazowego oraz dysmorfofobię. Chorzy na łysienie plackowate są także narażeni na występowanie myśli samobójczych.

Wpływ czynników psychicznych na zaostrzenie objawów choroby

Nadmierny stres i długotrwałe działanie bodźców stresowych są uznawane nie tylko za jedną ze składowych etiopatogenezy łysienia plackowatego, ale także za czynniki, które mogą prowadzić do zaostrzenia choroby. Pogorszenie objawów chorobowych może obejmować powiększanie się już wyłysiałych miejsc, nowe ogniska choroby, a także zajęcie innych obszarów ciała oraz uchronicznienie schorzenia. Wynika to z tego, że stres wyzwala procesy zapalne w mieszkach włosowych, co jest szczególnie niekorzystne dla osób chorujących na łysienie plackowate. W wyniku stresu wokół mieszka włosowego gromadzą się limfocyty T i makrofagi, które uwalniają cytokiny prozapalne, co w konsekwencji nasila stan zapalny toczący się w mieszkach włosowych, prowadząc do pogorszenia przebiegu łysienia. Badania wykazują, że przewlekłe łysienie plackowate częściej występuje u chorych, którzy są narażeni na długotrwały stres.

Łuszczyca

Charakterystyka choroby

Łuszczyca (psoriasis) jest przewlekłą i nawrotową chorobą skóry dotyczącą około 3% populacji europejskiej. Choć jej przyczynie nie są całkowicie zbadane, wśród najbardziej prawdopodobnych wymienia się zaburzenia autoimmunologiczne, podłoże genetyczne oraz silny stres. Łuszczyca może wystąpić u każdego, niezależnie od płci i wieku, choć zwykle rozwija się przed 30. rokiem życia i częściej dotyczy osób otyłych. Objawy choroby, które obejmują odgraniczone od zdrowej skóry, czerwone, swędzące wykwity pokryte srebrnymi lub żółtawymi łuskami lub blaszkami, mogą wystąpić na każdej części ciała. Najczęściej lokalizują się na kolanach, tułowiu, łokciach, paznokciach, w okolicach części krzyżowej oraz na owłosionej skórze głowy. Łuszczyca jest chorobą układową – dotyczy nie tylko skóry, ale także układu kostno-stawowego. Chorzy mogą więc doświadczyć łuszczycowego zapalenia stawów (ŁZS), a także innych przewlekłych stanów zapalnych, takich jak nadciśnienie tętnicze, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, cukrzyca, czy zespół metaboliczny.

Wpływ choroby na zdrowie psychiczne

Związek między stresem emocjonalnym a zaostrzeniami łuszczycy jest dobrze poznany. Stres wymieniany jest także jako jeden z potencjalnych czynników nie tylko pogarszających, ale także wywołujących chorobę. Łuszczyca często wiążę się z konsekwencjami psychologicznymi i społecznymi, wpływając negatywnie na życie prywatne i zawodowe chorych – u osób dotkniętych łuszczycą obserwuje się niską samoocenę, lęk, depresję, tendencje suicydalne, wycofanie społeczne czy problemy ze znalezieniem pracy. Stygmatyzacja chorych jest czynnikiem pogarszającym samopoczucie osób z łuszczycą. Według badań łuszczyca wpływa na jakość życia chorych w stopniu porównywalnym do nowotworów, cukrzycy, chorób serca, czy depresji. Co więcej, aż w 40-80% przypadków zaostrzenia łuszczycy można przypisać czynnikom psychospołecznym.

Wpływ czynników psychicznych na zaostrzenie objawów choroby

Ponad połowa chorych przyznaje, że stresujące wydarzenia i negatywne emocje mogą nasilać i uchroniczniać przebieg łuszczycy. Kortyzol, potocznie nazywany hormonem stresu, aktywuje komórki tuczne skóry, negatywnie wpływając na jej barierę ochronną oraz przyczynia się do wydzielania cytokin prozapalnych. Stres, którego doświadczają chorzy, wpływa na wydzielanie kortyzolu, którego niepożądane działanie na skórę zaostrza objawy chorobowe łuszczycy. Co więcej, chorzy na łuszczycę doświadczają problemów z wyrażaniem złości i gniewu, czyli emocji, które pozwalają zmniejszać poziom stresu. Osoby chorujące na to schorzenie są ponadto bardziej narażone na depresję, co związane jest ze zwiększonym poziomem cytokin prozapalnych, które obserwuje się w obu chorobach. Badania sugerują, że stan skóry chorych może znacząco poprawić się po interwencjach psychologicznych i zastosowaniu leków, w tym leków przeciwdepresyjnych, co zdaje się bezpośrednio wskazywać na fakt, że stan psychiczny chorych jest bezpośrednio związany ze stanem skóry.

Atopowe zapalenie skóry

Charakterystyka choroby

Atopowe zapalenie skóry (atopic dermatitis) to przewlekła choroba zapalna skóry o nawrotowym charakterze, która dotyczy ż 25% dzieci i 2-3% dorosłych. Zazwyczaj rozwija się przed ukończeniem 5 roku życia (90% przypadków), choć może wystąpić później, niezależnie od płci i wieku chorego. W przebiegu AZS obserwuje się zmiany zapalne na skórze o charakterze wyprysku, pokryte łuskami i krostkami, którym towarzyszy silny, uporczywy świąd, zaczerwienienie, przesuszenie i zgrubienie skóry. Choroba najczęściej występuje na zgięciach kończyn, na tułowiu oraz na owłosionej skórze głowy. Atopowe zapalenie skóry często wiążę się z zaburzeniami ogólnoustrojowych o podłożu alergicznym, takimi jak alergie pokarmowe, astma oskrzelowa czy zapalenie błony śluzowej spojówek i nosa. Choć przyczyny AZS nie są całkowicie poznane, w etiopatogenezie choroby badacze najczęściej podkreślają rolę czynników genetycznych, zaburzeń immunologicznych, czynników środowiskowych i uszkodzeń bariery naskórkowej.

Wpływ choroby na zdrowie psychiczne

Atopowe zapalenie skóry bez wątpienia pogarsza jakość życia chorych. Osoby dotknięte AZS odczuwają strach, gniew i smutek oraz wiele innych negatywnych emocji, unikają kontaktów społecznych, a ich poczucie własnej wartości jest na niskim poziomie. Chorzy doświadczają wielu trudności w funkcjonowaniu rodzinnym, życiu szkolnym, zawodowym oraz społecznym. U dzieci chorych na AZS częściej niż u dzieci bez tego schorzenia obserwuje się jąkanie, fobie, tiki, lęki nocne i niedojrzałość emocjonalną. 1 na 7 osób z AZS może przejawiać myśli samobójcze, natomiast 1 na 4 osoby chore doświadczyła epizodu depresji minimum raz w życiu. U wielu chorych na atopowe zapalenie skóry rozwijają się wtórne zaburzenia psychiczne spowodowane zmianami dermatologicznymi, np. zaburzenia lękowe.

Wpływ czynników psychicznych na zaostrzenie objawów choroby

Nasilenie objawów choroby pod wpływem czynników emocjonalnych, w szczególności stresu, zarówno u dzieci, jak i u osób dorosłych, jest dobrze poznane. Badania pokazują, że u chorych na atopowe zapalenie skóry występuje zwiększony poziom lęku oraz predyspozycje do zachorowania na depresję. Zmiany występujące jako manifestacja czynników psychologicznych obserwowane są nie tylko na skórze, ale także w badaniach biochemicznych. Poprzez zaburzenie środowiska cytokinowego, pobudzone zostają limfocyty Th2. W konsekwencji odporność skóry na potencjalne zakażenia spada, a objawy choroby zaostrzają się. Co więcej, w przebiegu AZS dochodzi do zmiany unerwienia skóry i modulacji układu serotoninergicznego, którego zaburzenia leżą u podłoża wielu chorób psychicznych. Od 50 do 70% chorych zauważa, że objawy schorzenia zaostrzają się pod wpływem emocji takich jak smutek czy strach lub na skutek stresujących wydarzeń. Co więcej, badania wskazują na fakt, że interwencje psychoterapeutyczne mają pozytywny wpływ na stan skóry chorych.

Inne choroby, które ulegają zaostrzeniu przez czynniki psychiczne

Należy mieć na uwadze, że wyżej opisane jednostki chorobowe to najpowszechniejsze schorzenia dermatologiczne modyfikowane przez czynniki psychiczne, które mogą dotyczyć skóry głowy. Istnieją jednak inne schorzenia, które mogą nasilać się pod wpływem emocji. Zagadnienie to opisał Griesemer, badając, ile procent przypadków danej choroby zaostrza się pod wpływem czynnika stresującego, oraz po jakim czasie następuje uwidocznienie objawów. W poniższej tabeli uwzględniono tylko choroby dotyczące skóry głowy:

W związku z niepodważalnym wpływem emocji na przebieg i zaostrzanie wielu dermatoz, leczenie dermatologiczne powinno odbywać się równolegle z leczeniem psychologicznym lub psychiatrycznym, które może, choć nie musi uwzględniać farmakoterapię. Rolą dermatologa jest także edukacja chorego oraz jego bliskich w zakresie wpływu emocji i stresu na przebieg schorzenia, ponieważ zwiększa to szanse na efektywność leczenia.